در کتاب پیدایش عکاسی در شیراز می‌نویسد: نخستین کسی که در فارس (شامل بوشهر، کازرون و شیراز) عکاسی را پایه‌ریزی کرد مرحوم میرزا حسن عکاس‌باشی بود.

وی در زمره‌ی هنرمندان سخت‌کوش و گمنامی است که هنر عکاسی را با همه‌ی شگردها و جنبه‌های هنرمندانه‌اش برای نخستین بار در محدوده‌ی فارس قدیم؛ (بوشهر، کازرون، شیراز) همچنین در عتبات عالیات و بقاع متبرکه (نجف، کربلا، کاظمین و سامرا) آغاز می‌کند.

   «میرزا حسن عکاس باشی هنرمند برجسته کازرونی و بنیانگذار عکاسی در جنوب»

میرزا حسن فرزند خواجه‌علی(از بزرگان کازرون) در سال 1232 خورشیدی در کازرون متولد می‌شود. در جوانی همراه پدرش به بوشهر می‌رود. برای هرچه نزدیک‌تر شدن به کتاب و مطالعه به صحافی کتاب روی می‌آورد و با مطالعه‌ی کتاب‌های نگاشته شده به زبان‌های عربی و فارسی که برای صحافی نزد او می‌آوردند دنیای وسیعی از علم و دانش را در برابرش گسترده می‌بیند و همین گستردگی عطش او را برای فراگیری بیش‌تر و شدیدتر می‌کند.

آوازه‌ی مردی عالِم و دانشمند که در بحرین که در آن زمان قسمتی از ایران بود، اقامت داشته او را به بحرین می‌کشاند و خیلی زود به شاگردی آن استاد پذیرفته می‌شود و برای گذران زندگی در پست‌خانه مشغول به کار می‌شود.

در همین پست‌خانه، او برای اوّلین‌بار با یک کارمند انگلیسی که درهمان‌جا شاغل بوده، با فنّ عکاسی آشنا می‌شود و تلاش می‌کند که از او نیز فّن عکاسی را بیاموزد و با جدّیت و تحمّل دشواری‌ها بعنوان دست‌یار در کنار او قرار می‌گیرد.

بعد از 4 سال عطش فراگیری و تماس بیش‌تر با دنیای علم و دانش، میرزا حسن را به هند می‌کشاند. در هند بزرگ، چه جائی برای او مناسب‌تر از بندر بمبئی است که محل تجمّع بازرگانان و صنعت‌گران و دانشمندان ملل مختلف است.

ابتدا با تأسی از برادر بزرگ‌تر خود، میرزا حسین‌(مبشّری) که در کسوت روحانیّت بود و در نجف اشرف اقامت داشت، بدنبال علمای علوم دینی اعم از فارسی‌زبان و عرب‌زبان و هندو می‌رود و اندوخته‌های قبلی خودرا که از استادش در بحرین فرا گرفته بود به حدّ کمال می‌رساند و در کنار آن بازهم برای امرار معاش برحسب خواهش مصباح‌السلطنه کارگزار دولت علیّه‌ی ایران در انجمن پارسیان ایرانی در بمبئی مشغول تعلیم و تدریس می‌گردد و هم‌زمان به آموختن زبان‌های هندی و انگلیسی نیز می‌پردازد.

او برای مشتاقان و علاقمندان زبان فارسی، کلاس زبان و ادبیات فارسی را دایر می‌کند و متقابلاً دانش عکاسی خودرا به کمک یکی از شاگردان انگلیسی خود، که عکاس بوده، کامل‌تر می‌کند.

خط نستعلیق را خوش می‌نویسد و در نسخ، مهارت فراوانی کسب می‌کند. باید اثری از خود باقی بگذارد. کتاب‌هائی چند برای انجمن علمی پارسیان ایرانی مقیم بمبئی با خطوط زیبای نسخ و نستعلیق کتابت می‌کند.

او برای این‌که در کنار کار عکاسی به مطالعات جنبی دیگرش نیز برسد، برادر کوچک‌ترش (میرزامحمدرضا) را که در آن موقع 17 سال بیش‌تر نداشت در سال 1264 شمسی (1304 قمری) به بمبئی می‌خواند.

به این ترتیب میرزا حسن عکاس‌باشی در طول 20 سال اقامتش در بمبئی 8 سال آخر را به کار عکاسی می‌پردازد و از مناظر و بناهای تاریخی هند عکس‌های زیبائی می‌گیرد و با دست پر باتفاق میرزا محمدرضا به ایران باز می‌گردد.

در سال 1272 خورشیدی به بوشهر می‌رود و اولین عکاس‌خانه را در بندر بوشهر که محل تجمع بازرگانان ایرانی و خارجی بود، بنا می‌کند.

این عکاس‌خانه که مدتی در اختیار برادر کوچک‌تر میرزا حسن بوده بعدها به شاگرد او میرزا یحیی(حاج‌یحیی فیروزی) که مدتی نیز در هند سرگرم فراگرفتن فنون عکاسی بوده، قرار می‌گیرد و به عکاس‌خانه‌ی فیروزی معروف می‌شود.

میرزا حسن عکاس باشی و یادگارهای با ارزش در فارس

میرزا حسن عکاس باشی در سال 1278 شمسی اولین عکاسخانه عمومی را پشت بازار وکیل (طاق اسکرو) بنیان نهاد. پس از وی برادرانش میرزا محمد رضا، میرزا محمد رحیم و فرزند ارشدش میرزا حبیب الله خان راه او را دنبال کردند.

باید گفت در عصری که دانش عکاسی در پایین ترین سطح خود در ایران قرار داشت اینها به شیوه کاملا علمی عکاسی می کردند و به واسطه تسلط به زبان انگلیسی از علم روز دنیا بهره مند بودند.

       «خانه میرزا حسن عکاس باشی در شیراز،  پشت بازار وکیل و نزدیک طاق اسکرو»

هم اینک این میراث تاریخی و هنری در شهر ادب و هنر در همهمه پیشرفت‌های فناوری و شهرنشینی به دست فراموشی سپرده شده و دیگر نامی از بنیان گذاران عکاسی شیراز هم که به فاصله کمی از پدید آمدن این صنعت هنر روبه رشد برده نمی شود و گرچه از چهره نگارها نامی برده نمی شود اما عکاسخانه ی “فردوسی”، یادگار این خاندان هنرمند در گوشه ای از بافت تاریخی شیراز هنوز استوار مانده است.

باشد که این یادگار کهن عکاسی فارس گرچه در سال‌های نخستین مرگ میرزا حسن چهره نگار به تاراج رفت و در عکاسخانه شهر تهران به عنوان میراث تصویری پایتخت نگهداری می‌شود، با قرار گرفتن در میراث عکاسی شیراز به موزه‌ای در شأن هنر عکاسی جنوب ایران تبدیل شود.

نخستین نگاتیوها در شیراز نور دید

منصور صانع فارغ التحصیل رشتۀ عکاسی که پایان‌نامه اش را درباره پیشگامان عکاسی در شیراز نوشته، به خبرنگار مهر می گوید: «میرزا حسن عکاس باشی نخستین عکاس در شیراز بود. او به زبان انگلیسی مسلط بود و عکاسی را در هند از انگلیسی‌ها فرا گرفته بود. بنابراین به سبک علمی عکاسی می کرد.»

اولین دکان عکاسی در شیراز توسط میرزا حسن عکاس‌باشی باز شد. او پشت بازار وکیل در یک کوچه که حالا کوچۀ عکاس‌باشی است، مغازۀ عکاسی باز کرد و این امکان را برای مردم عادی فراهم کرد تا چهرۀ خود را ثبت کنند.

عکاسخانه مانی

خانۀ او پشت بازار وکیل (نزدیک طاق اسکرو) بود که به سبک خانه‌های آن زمان اندرونی و بیرونی داشت. در قسمت بیرونی، سقف به جای آئینه کاری و نقاشی، پر از عکس بود. نام و مشخصات عکس‌ها روی سقف نوشته شده بود. شیشۀ نگاتیوها هم روی شیشه دیگری نصب شده بود، تا به صورت اسلاید در بیاید. شیشه‌ها روی درهای خانه نصب شده بود.

برادران عکاس‌باشی (یعنی میرزا حسن، میرزا محمدرضا، محمدرحیم و میرزا فتح‌الله) که بعداً نام «چهره نگار» را برگزیدند، از پیشگامان عکاسی بودند و تاریخ عکاسی در جنوب و به ویژه شیراز را متحول کردند.

میرزا حسن که به یقین نگرشی فراتر از دید خیلی از عکاسان امروزی داشت، بسیاری از مکان‌ها و نقاط دیدنی شیراز را حدود صد سال پیش ثبت کرده است.

به نظرمنصور صانع، این کار نشان دهندۀ نگرش ژرف و جلوتر از زمان این عکاس است، این عکس‌ها سندهای معتبر و با ارزشی از زمان زندگی میرزا حسن عکاس‌باشی است.

                 «میرزا محمدرضا برادر کوچکتر میرزا محمدحسن عکاس‌ باشی»

میرزا محمدرضا برادر دیگر، دومین عکاسخانه را در شیراز افتتاح کرد. اعلان و قیمت عکاسی و اسناد دکان عکاسی او پس از صد سال هنوز باقی است.

در یکی از اعلان‌های او آمده بود که امکان گرفتن عکسی به اندازه تمام قد یک انسان که یک وجب از بالا و یک وجب از پایین آن باز باشد، برای او مقدور بوده، یعنی او می توانسته عکسی به طول دو و عرض یک متر چاپ کند.

به گفتۀ صانع، الآن این کار با فنون عکاسی دیجیتال برای عکاسان ایران ممکن شده است. خلاقیت‌های دور از ذهن آنان برای آن دوران عجیب بوده. در آن زمان عکاسان شیرازی عکس را حتی روی سنگ مرمر یا تخم‌مرغ نیز چاپ می کردند.

میرزا فتح الله هم دکان عکاسی دیگری در شیراز تاًسیس کرد به نام فردوسی که در پشت ارگ کریم‌خانی واقع بود. این دکان به همت فرزند ارشدش تا همین چند سال پیش نیز فعال بود.

صانع که کتاب های “به یاد شیراز” و” پیدایش عکاسی در شیراز” را تالیف کرده می گوید: یکی از منابع تاریخی برای تحقیق درباره وقایع بعد از جنگ جهانی در فارس عکس‌های خانوادۀ چهره نگار است که از درگیری بین عشایر با ماًموران حکومتی و تحصن‌ها در تلگراف خانه برای اعلام همبستگی با آزادی خواهان تهران و مراسم اعدام گرفته شده است.

    «میرزا حسن عکاس باشی و میرزا یحیی امام جمعه شیراز در کنار دو صاحب منصب خارجی»

چهره نگاران شیراز عکاسان بداهه بودند

زنده یاد بهمن جلالی، مدرس و محقق تاریخ عکاسی ایران نیز در باره برادران عکاس‌باشی یا چهره نگار باور داشت: چهره نگاران عکاسان بداهه بودند، یعنی آثارشان دارای خلوص و اصالت است. ساختار عکس‌هایشان کاملا ایرانی و به دور از هرگونه تقلید است. بین عکس و مخاطب حائلی نیست و ترکیب بندی عکس‌ها ایرانی بودن آن را نشان می‌دهد.

عکاسخانه‌های شیرازی نور نداشت. عکاسخانه‌ها را در حیاط خانه‌ها برپا می‌کردند و برای اینکه نور را کنترل کنند، آلاچیق‌هایی می‌ساختند که رویش درخت انگور بوده و برگ‌های این درخت‌ها نور را می شکسته و باعث می‌شده که نور کنتراست نداشته باشد. بیننده در این عکس‌ها نور نرمی را حس می‌کند که انگار وجود ندارد. درست برخلاف عکس‌های امروزی که نور، عنصری مشخص و قابل تشخیص است.

جلالی معتقد بود: این عکاسان آرایش و دکوری که برای عکس‌ها استفاده می‌کنند، همان آرایش حیاط خانه شان است. شما در عکس هاشان گلدان‌های شمعدانی می‌بینید، قالی و قالیچه می‌بینید.

مرگ میرزا حسن عکاس‌باشی کازرونی بنیانگذار عکاسی در جنوب

مهرا چهره‌نگار نتیجه مرحوم میرزا حسن عکاس‌باشی می‌گوید: میرزا حسن عکاس‌باشی در سال 1232 در کازرون دیده به جهان گشود و درحدود 13 سال بعد به شهر شیراز آمد و در سال 1336 نیز دیده از جهان فروبست.